Kan muziek een geneesmiddel vervangen?

Trouw (21 Augustus 2019)

Wie zou het niet graag aangetoond zien: simpelweg naar klassieke muziek luisteren om vervolgens een slimmer, gelukkiger of zelfs een gezonder mens te worden. Zou dat niet prachtig zijn?

Hans Jeekel, emeritus hoogleraar chirurgie aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam en een van de auteurs van een rapport dat enkele jaren geleden door ZonMw (een stichting die advies geeft over gezondheidsonderzoek en zorginnovatie) werd uitgebracht, verwijst expliciet naar dit idee. In dat rapport, met de titel ‘Ontwikkeling en implementatie van evidence-based complementaire zorg’, wordt gerefereerd aan het ‘Mozart-effect’ als een belangrijke motivatie voor "mind-body benaderingen zoals muziektherapie". Naast homeopathie en yoga zou muziek —en dan met name klassieke muziek— een alternatief kunnen bieden op de reguliere medische zorg; een helder en wervend idee.

Volkskrant (23 augustus 2019)

Wat homeopathie betreft kunnen we natuurlijk duidelijk zijn: uitvoerig geschud water drinken kan geen kwaad. Hetzelfde geldt voor yoga, net zoals voor de meeste lichaamsbeweging: veel en regelmatig bewegen is goed voor van alles, inclusief ons brein. En voor muziek? Natuurlijk: als je blij, ontspannen, extra geconcentreerd, of juist afgeleid wordt door je lievelingsmuziek (met name zinvol tijdens een operatie of tandartsbezoek): des te beter. Maar er is natuurlijk een verschil tussen 'muziek als therapie' en 'muziek als medicijn.' Voor het eerste is er steeds meer wetenschappelijk bewijs, voor het laatste niet.

Advertorial muziekalsmedicijn.nl*

De Rotterdamse onderzoeksgroep suggereert echter in diverse media (zie o.a. Trouw en Volkskrant) dat “patiënten die tijdens een operatie onder narcose naar klassieke muziek luisteren na afloop sneller herstellen en minder pijnbehandeling nodig hebben."  Dat is om zeker twee redenen een curieuze uitspraak. Ten eerste, het zou me verbazen als alleen klassieke muziek dit voorrecht beschoren is. Er is meer mooie, en in die zin belangrijke muziek in deze wereld. Daarnaast is het gerapporteerde effect van muziek onder algehele anesthesie opmerkelijk. Dat muziek een effect kan hebben zonder dat we daar aandacht voor hebben is meerdere malen aangetoond – denk aan het effectieve gebruik van muziek in winkels en supermarkten –, maar onder algehele narcose? Dit is voor mij magie. Je zou zeggen dat dan voor de muziekbeleving cruciale hersengebieden belangrijke sensorische informatie ontbreekt (de muziek die klinkt) omdat anesthesie de informatieoverdracht tussen verschillende hersendelen reduceert.

Ik zou graag uitgelegd krijgen wat het onderliggende mechanisme is, maar daarin schiet dit type meta-onderzoek tekort; het kijkt uitsluitend naar het mogelijke effect – heeft muziek een positief effect op de beleving van pijn? – en niet naar een mogelijke verklaring – hoe komt het dat muziek soms de beleving van pijn beïnvloedt?

In enkele recente meta-studies is inmiddels aannemelijk gemaakt dat muziek een gunstige invloed kan hebben op de pijnbeleving én herstel van patiënten. Maar het blijft onduidelijk wat de reden is waarom muziek dit zo goed kan. Is het wel de muziek die het (kleine) effect veroorzaakt (gemiddeld 1 punt minder gerapporteerde pijn op een 10-punts schaal)? Of is het de stemming van de patiënt (dat muziek zo goed kan beïnvloeden), het verlaagde stressniveau, de afleiding of de bijzondere aandacht van de artsen en het verplegend personeel dat hiervan de oorzaak is? We weten het niet. Genoeg reden, lijkt me, om het een keer echt uit te zoeken voordat we muziek als (vervangend) geneesmiddel introduceren in de gezondheidszorg.

Update: Zie tevens een recent artikel in Trouw (20 augustus 2019) en de Volkskrant (23 augustus 2019). Voor aanvullende analyses zie klopdatwel.nl en kwakzalverij.nl.
N.B. Zie een eerdere versie van dit stuk hier, met een reeks updates sinds het verschijnen van het eerste persbericht van de Erasmus MC onderzoeksgroep in 2015.

---

* Korte reactie op enkele citaten uit de commerciële bijlage van 10 januari j.l. (zie thumbnail hierboven).

Fact check:

‘[..] Zo blijkt muziek een te hoge bloeddruk te kunnen verlagen.’
Uit een meta-studie van de Rotterdamse onderzoeksgroep (Kühlmann et al., 2016), die 10 eerder gepubliceerde randomized controlled trials (RCTs) vergeleek, blijkt dat er over het geheel genomen geen significant effect is op de bloeddruk (slechts een trend) en geen bewijs voor een causale relatie: er kon niet worden aangetoond dat muziek de oorzaak is van de bloeddrukverlagende trend. Muziek verlaagt dus niet onomstotelijk de bloeddruk (wat een medicijn wel zou doen).

‘[..] patiënten die tijdens de operatie naar muziek luisteren [hebben] significant minder pijn en angst. [..] De bewijzen die we vinden zijn overstelpend.'
Uit een recente meta-studie (Kühlmann et al., 2018), die 81 eerder gepubliceerde RCTs vergeleek, blijkt dat er een significant effect is op pijnbeleving en angst. Het effect zelf is echter maar klein: gemiddeld 1 punt minder gerapporteerde pijn op een 10-punts schaal. Daarnaast is het gerapporteerde risico-van-bias 'gemiddeld tot hoog'. ‘Overstelpend’ is wat dat betreft een onterechte karakterisering van de resultaten.

'[..] er lijkt zoiets als een Mozart-factor te bestaan.’
Het Mozart-effect is uitgebreid onderzocht in de laatste decennia. Niet de composities van W.A. Mozart maar de stemming van de luisteraar blijkt een positief (en kortstondig) effect op sommige cognitieve taken te hebben; opgewekt en alert worden door muziek maakt dat je de taak beter uitvoert. En dit is veelal de favoriete muziek van de deelnemers, i.e. niet vanzelfsprekend klassieke muziek. Sommige onderzoekers blijven echter aan de oude interpretatie vasthouden, alsof de muziek van Mozart een magische, helende werking zou hebben. Maar zoals gezegd: daar is geen enkele evidentie voor.

---

Sarkamo, T., Tervaniemi, M., Laitinen, S., Forsblom, A., Soinila, S., Mikkonen, M., Autti, T., Silvennoinen, H., Erkkila, J., Laine, M., Peretz, I., & Hietanen, M. (2008). Music listening enhances cognitive recovery and mood after middle cerebral artery stroke Brain, 131 (3), 866-876 DOI: 10.1093/brain/awn013

Garza-Villarreal, E. A., Pando, V., Vuust, P., & Parsons, C. (2017). Music-induced analgesia in chronic pain conditions: a systematic review and meta-analysis. DOI: 10.1101/105148

Hole, J., Hirsch, M., Ball, E., & Meads, C. (2015). Music as an aid for postoperative recovery in adults: a systematic review and meta-analysis The Lancet DOI: 10.1016/S0140-6736(15)60169-6
 
Kühlmann, A. Y. R., Etnel, J. R. G., Roos-Hesselink, J. W., Jeekel, J., Bogers, A. J. J. C., & Takkenberg, J. J. M. (2016). Systematic review and meta-analysis of music interventions in hypertension treatment: a quest for answers. BMC Cardiovascular Disorders, 16:69 DOI: 10.1186/s12872-016-0244-0

Kühlmann, A. Y. R., De Rooij, A., Kroese, L. F., Van Dijk, M., Hunink, M. G. M., & Jeekel, J. (2018) Meta-analysis evaluating music interventions for anxiety and pain in surgery. doi: http://doi.org/10.1002/bjs.10853